Klonimi Sipas Islamit !

DIMENSIONET TEOLOGJIKE ISLAME TË KLONIMIT

“Kjo është vepër e All-llahut. Pa më tregoni se çka kanë krijuar të tjerët përveç Tij? Asgjë! Porse mizorët janë në humbje të qartë.” (Llukman, 11)

Klonimi si veprim e ndjek njeriun përgjatë historisë së tij. Për më tepër, qëkur ekziston jeta në Tokë, vetë natyra bën klonim. Në të vërtetë, shumë bimë, natyrisht, shumohen në mënyrë aseksuale (si p.sh. patateja, dredhëza etj.). Tekefundit, kushdo që ka mbjellur diçka dhe nga ajo ka fituar bimë të re, ka qenë i përfshirë në klonim. Organizmat më të thjeshtë shtazorë të cilët shumohen me ndarje, paraqesin klone.

Për arsye të problematikës e cila kinse është ‘madhore’, këtu po e prezentojmë një përkufizim të klonimit: “Klon (greq. klon, degë, degëzim, kalem, filiz) shënon bashkësinë e njësive (individëve) apo organizmave të veçantë, të krijuar përmes shumimit aseksual nga një njësi e fituar në mënyrë seksuale. Prandaj klonimi është veprim i fitimit të popullatës së njësive klone”. (Vladimir Deliç, “Sto je genska tehnologija i cemu sluzi”, në Drustveni znacaj gnske tehnologije, D. Polsek, K. Pavelic (red.), IDZIP Zagreb 1999 f. 36).

Shkencërisht asnjëherë nuk është pyetur për mënyrën në të cilën jeta pandërprerë fungon si bazë, për mënyrën në të cilën vlershmëritë e shumëfishta paralogjike të botës së jetës janë fundamentale për të vërtetat logjike, teorike. Mbase ‘shkencëria’ të cilën e kërkon kjo botë e jetës si e tillë dhe në universalitetin e saj në të vërtetë është një ‘shkencëri’ personale, pikërisht ajo e cila nuk është objektive-logjike, por e cila e realizon themelimin e fundit; ‘shkencëri’ e cila nuk është e ulët, por që sipas vlerës së saj është e lartë. Ajo që vërtet është parësore është vërejtja e thjeshtë subjektive-relative, karakteristike për jetën parashkencore në botë.

Çështja e klonimit është duke kaluar nëpër fazat më trishtuese si pranimi, kundërshtimi, mbrojtja, akuzimi, protestat e të ngjashme, të cilat me të vërtetë na thërrasin të mendojmë rreth çështjes se a është duke i shërbyer shkenca njeriut apo njeriu shkencës. A thua vallë shkenca është duke u përpjekur të krijojë njeri ‘të ri’, ‘të fortë’, ‘të madh’, ‘të vogël’, ‘sintetik’? Sidoqoftë, kjo çështje aq shumë ‘e diskutuar’ dhe ‘aktuale’ nuk mund e të mos u nënshtrohet normave dogmatike të religjionit, të cilat njeriun e përcjellin brenda origjinalitetit të vet, dhe të cilat nuk ju nënshtrohen ndryshimeve e as fantazive përplot reklamë e tjetërsim.

Dimensioni teologjik apo krijimi nga hiçi:

Mësimi për krijueshmërinë e botës nga hiçi nga ana e Zotit u takon vet themeleve të modelit tradicional të kredos islame. Sipas përmbajtjes së vet dhe domethënies fetare e vërteta për krijimin nga hiçi është e barabartë me të vërtetën e monoteizmit islam, me vërejtje se e para nga këto dy të vërteta diskuton për raportin e veçantë të Zotit dhe botës (kosmologjia), ndërsa e dyta për fshehtësitë e botës së brendshme hyjnore (onto-teologjia). Krijimi në kuptimin e ngushtë të fjalës është prodhim i diçkasë nga hiçi, që më parë nuk ka ekzistuar as si formë e as si gjësend. Ky do të ishte përkufizimi i përgjithshëm i krijimit.

Teologjia e hershme muslimane nga përmbajtja e Shpalljes dhe Tradita e nxorri përkufizimin për krijimin nga hiçi në bazë të tri foljeve themelore të cilat i gjeti në tekstin e shenjtë të Shpalljes, dhe atë halaka (krijimi nga hiçi); bara’a (formësimi pa mostër) dhe sawwara (formësimi i tashmë të krijuarës). Duke iu falënderuar zhvillimit të traditës teologjike, folja halaka sot e ruan dinjitetin e foljes teologjike që përcakton krijimin nga hiçi, edhe pse në gjuhën e arabëve asnjëherë nuk e ka pasur atë domethënie. I njëjti rast është edhe me Shpalljen judeo-krishtere në përmbajtjen e së cilës e gjejmë foljen bara (Agjërimi I, 1), i cili vetëm në traditën e mëvonshme teologjike e mori domethënien e krijimit nga hiçi. Për më tepër, folja arabe bara’a, prej nga edhe është nxjerrë emri hyjnor Al-Bâri, kur shënon krijimin nga hiçi do të mund të kishte njëfarë përparësie ndaj foljes halaka, për shkak se ajo tregon krijimin pa mostër, pa imitim.

Sa i përket foljes sawwara, ajo nuk mund të shënojë krijimin e çastit të parë, respektivisht krijimin e diçkasë nga hiçi, por e shënon krijimin në kuptim të formimit, për shembull të fetusit të paformë në pamjen e njeriut. Por, ekzegjeza muslimane i sintetizoi të gjitha foljet e shpallura për krijimin nga hiçi dhe i reduktoi në foljen awgada (dhurim i ekzistencës).

Në këtë kontekst të shohim se a ekziston hapësirë për intervenim njerëzor në veprimet e natyrës lidhur me riprodhimin. Në Kur’an, lexojmë:

“Për All-llahun, Ne krijuam njeriun prej një ajke (lëngu), e një balte. Pastaj atë (ajkë-baltë) e bëmë pikë uji (farë) në një vend të sigurt. Më pas, atë pikë uji e bëmë copë gjaku, e atë gjak të ngurtë e bëmë copë mishi, e atë copë mishi e shndërruam në eshtra, edhe eshtrave ua veshëm mishin, pastaj atë e bëmë krijesë tjetër (me shpirt). I lartë është All-llahu, më i miri Krijues (halikin)!” (el-Mu’minun 12-14)

Komentuesit muslimanë të Shpalljes Hyjnore nga ajeti i lartpërmendur si dhe nga disa të tjerë në të cilët përshkruhet zhvillimi i embrionit deri në personalitet të plotë njerëzor, nxorrën disa përfundime të rëndësishme.

- E para, krijimi i njeriut është pjesë e vullnetit hyjnor e cila e përcakton rrugën e embrionit deri te qenia njerëzore.

- E dyta, ai sugjeron se jeta e dukshme është e mundshme në fazën e mëvonshme të zhvillimit biologjik të embrionit kur Zoti thotë: “pastaj atë e bëmë krijesë tjetër”.

- E treta, kjo e nxit pyetjen se a duhet dhënë fetusit status i personit legal sapo të vendoset në uterus në fazën e hershme.

- E katërta, lejohet dallimi i mundshëm ndërmjet personit biologjik dhe moral, dhe kjo pikërisht për shkak të heshtjes së Kur’anit lidhur me atë se kur paraqitet frymëzimi në këtë proces.

Mendimet e dijetarëve muslimanë rreth kësaj çështjeje janë të ndara: disa bëjnë dallimin mes dy fazave të shtatzanisë të ndarë nga muaji i katërtë (120 ditë) kur, sipas disa traditave që i përshkruhen Pejgamberit Muhammed a.s., fillon frymëzimi. Në anën tjetër janë ata të cilët shfaqin kujdes në bërjen e dallimit të tillë, për shkak se ata embrionin në fazat e para-frymëzimit e konsiderojnë si të gjallë, ndërsa largimin e tij e konsiderojnë mëkat.

Formulimet klasike të bazuara mbi Kur’anin dhe traditën nuk sigurojnë përkufizim universalisht të pranuar të fjalës “embrion”, i cili është me interes për shqyrtimin tonë. Një përfundim i qëndrueshëm, i nxjerrë nga komentuesit të prirur nga racionalja në ajetet e lartpërmendura kur’anore (Zoti si më i miri Krijues), sugjeron se qeniet njerëzore munden në mënyrë aktive të angazhohen për të ndihmuar mirëqenien e përgjithshme të njerëzimit, me intervenim në veprat e natyrës, përfshirë edhe fazat e hershme të zhvillimit embrional, për përmirësimin e shëndetit njerëzor.

Megjithatë, Kur’ani e merr parasysh problemin e arrogancës njerëzore e cila paraqitet në formën e flakjes së paralajmërimeve të shpeshta nga Zoti drejtuar njerëzimit se ligjet e pandryshueshme hyjnore mbizotërojnë me natyrën dhe se të gjitha qeniet njerëzore nuk mund të krijojnë vetvetiu. “Po ju nuk mundeni, por vetëm nëse dëshiron All-llahu, Zoti i botëve!” (et-Tekvir 29)

“Dëshira e All-llahut” në Kur’an shpesh është interpretuar si “proces natyror i papenguar nga veprimi njerëzor”. Që këtu, në Islam manipulimi njerëzor i gjeneve, që mundësohet nga intervenimi bioteknik në fazat e hershme të jetës, me qëllim të përmirësimit të shëndetit të fetusit, apo klonimi në kuptimin e ndarjes së embrionit me qëllim të përmirësimit së mundësive të pjellorisë së çifteve bashkëshortëre, konsiderohet si akt i besimit në vullnetin përfundimtar të Zotit si Dhurues i jetës.

Dimensioni etik:

Lidhur me kuptimin e çështjeve etike të ndërlidhura me klonimin, vend qendror në debatin në Islam do të zë çështja për mënyrat në të cilat klonimi do të ndikonte mbi marrëdhëniet ndërnjerëzore. Islami marrëdhëniet mes personaliteteve i konsideron si fundamentale për jetën religjioze të njerëzve. Në të vërtetë, transmetohet se Pejgamberi a.s. ka thënë se nëntë të dhjetat e fesë i përbëjnë marrëdhëniet ndërnjerëzore, ndërsa vetëm një të dhjetën marrëdhënia Zot-njeri.

Qyshkur për herë të parë me sukses u dyfishua embrioni i metë gjenetik, muslimanët e parashtruan pyetjen rreth manipulimit me embrionet njerëzore nga aspekti i ndikimit të tyre mbi marrëdhënien fundamentale mes burrit dhe gruas, dhe aspektet jetësore të marrëdhënieve bashkëshortore të cilat kulmojnë me dashurinë prindërore dhe kujdesin për pasardhësit. Kur’ani thotë se çiftëzimi i gjinive është ligj universal për çdo gjë. (edh-Dharijat 49). Fokusimi musliman mbi debatin rreth replikimit gjenetik merret me çështjet morale të lidhura me mundësinë për raporte teknologjikisht të krijuara incidentale pa nevojë për ndërlidhje shpirtërore apo morale mes burrit dhe gruas në manipulimin e tillë embrional. A mundet përparimi njerëzor në marrëdhëniet e krijuara në mënyrë bioteknike t’i rrezikojë vetë themelet e bashkësisë njerëzore, respektivisht marrëdhënien bashkëshortore të rregulluar religjiozisht dhe moralisht dhe marrëdhënien prind-fëmijë sipas ligjeve hyjnore? Kështu, çështjet më të koklavitura të ndërlidhura me ruajtjen e embrionit dhe eksperimentimin me të fituan theks më pak të shprehur në këto diskurse etike. Mendimet e dijetarëve dhe shkencëtarëve muslimanë që janë marrë parasysh për këtë prezentim tregojnë se do të mund të ekzistonte njëzëshmëri në përfundimet (zgjidhjet) islame rreth përdorimit terapeutik të klonimit, për aq sa nga aspekti religjioz të ruhen të pacenueshme gjinia apo fisnia e fëmijës.

Përveç çështjes së marrëdhënies, në botën në të cilën mbisundojnë korporatat multinacionale, muslimanët, si edhe të gjithë njerëzit në mbarë botën, teknologjinë nuk e trajtojnë si morale. Asnjë veprim njerëzor nuk është i mundshëm pa dëshirë. Në dritën e manipulimit të inxhineringut gjenetik në istorinë më të re, është e arsyeshme për muslimanët, si dhe për të krishterët dhe hebrenjtë, që të frikësohen nga keqpërdorimi politik i teknologjisë riprodhuese me ndihmën e klonimit. Me vënien e theksit mbi barazinë shpirtërore, Islami ka refuzuar t’u japë vlefshmëri pretendimeve për epërsi të një populli mbi të tjerët. I vetmi pohim i vlefshëm për fisnikëri në Kur’an buron nga të qënit i devotshëm.

Dimensioni sheriatik:

Edhe pse në Islam dimensionet religjioze, etike dhe ligjore, apo sheriatike, janë të ndërlidhura, është me rëndësi të kuptohet aspekti ligjor i klonimit, të cilin ligjvënësit muslimanë e vlerësojnë me kujdes në rezonimin e tyre për nxjerrjen e vendimeve ligjore lidhur me atë çështje. Nga ligjvënësit pritet që të thirren në dy parimet fundamentale të ‘barazisë’ (istihsan) dhe ‘interesit publik’ (maslaha) për sigurimin e bazës religjioze për vendime të pavarura ligjore rreth çështjes. Këto dy parime funksionojnë si procedura plotësuese për nxjerrjen e ligjeve të cilat mund të zbatohen në formulimin e vendimeve të reja. Si shtojcë, tre parimet apo rregullat kryesore plotësuese që zbatohen për zgjidhjen e dilemës etike dhe për nxjerrjen e përfundimeve të lidhura me çështjet bioetike janë:

(1) ‘mbrojtja kundër dhembjes dhe shtrëngimit’ (‘usr ve haraxh);

(2) ‘përmbajtja nga shkaktimi i dhembjes apo humbjes vetvetes apo të tjerëve’ (la darar ve la dirar) dhe

(3) ‘pengimi nga shkaqet për shkaktimin e dëmit ka përparësi ndaj sjelljes së dobisë’ (dar’u al-mafasid mukaddem ‘ala xhalb al-masalih).

Është e qartë se në dritën e njohurisë së kufizuar që e kemi lidhur me atë se kush do të ishte i dëmtuar nga klonimi apo të drejtat e kujt do të cenoheshin, vendimet ligjore muslimane shprehin kujdes madje edhe një masë të ndalesës së klonimit nëse me këtë tejkalohet trajtimi i pjellshmërisë apo vlerësimit të abnormaliteteve gjenetike apo të tjera në embrionin para implantimit. Derisa arritjet e paradokohshme në klonimin e gjitarëve siguruan mundësi unike për shkencëtarët të depërtojnë në fshehtësitë e krijimit hyjnor, kjo me vete gjithashtu tërheq rreziqe të mëdha të paprecedencë.

Përfundim

Projekti i “klonimit të njeriut” si duket po e bashkëkohëzon devijimin e tmerrshëm drejt të cilit ka prirje shkenca moderne dhe e cila nuk dëshiron të respektojë kurrfarë orientimi me vlerë. Kjo është shenjë e sëmundjes së vështirë të qytetërimit në të cilin jetojmë dhe i cili në shkencën, teknikën dhe “cilësinë e jetesës” kërkon kompensim për kuptimin e jetës në përgjithësi.

Paralajmërimet për “vdekjen e Zotit”, me shpresën makutërore për krijimin e “mbinjeriut”, shpie drejt një rezultati të qartë: vdekjen e njeriut. Në të vërtetë, mohimi i çdo gjëje karakteristike për njeriun si krijesë aspak nuk kontribuon për ndritjen dhe theksimin e lirisë së njeriut, por krijon forma të reja të robërisë dhe diskriminimit – vuajtje dhe dhembje të reja dhe të thella.

Klonimi i nënshtrohet rrezikut që të bëhet parodi tragjike e plotëfuqisë hyjnore. Zoti e bëri njeriun mëkëmbës në Tokë dhe ia dhuroi arsyen dhe lirinë. Njeriu i tillë i gjen kufijtë e veprimit të vet jo vetëm në atë që ia dikton pamundësia e veprimit. Është fakt se njeriu nuk mund të bëjë ç’të dojë. Ai duhet të jetë në gjendje që vetes t’i caktojë kufij, duke bërë dallimin mes të mirës dhe të keqes. Njeriu sërish qëndron para zgjedhjes: para tij shtrihet vendimi se a do ta bëjë teknologjinë armë çlirimi, apo vetë do të shndërrohet në rob të saj, me atë që paraqet forma të reja të dhunës dhe vuajtjes.

Projekti i klonimit të njeriut duhet ndaluar (dhe ndërprerë) – është ky një obligim që duhet realizuar në nivelin kulturor, social dhe shoqëror. Aty ku sundojnë ligjet e demokracisë dhe pluralizmit, liria e çdo njeriu si individ në rend të parë do të garantohet atëherë kur pakushtimisht do të respektohet dinjiteti i çdo njeriu. Kjo vlen për të gjitha fazat zhvillimore të jetës së tij, pavarësisht nga aftësitë dhe cilësitë intelektuale apo fizike të cilat dikush i ka (apo mbase i mungojnë).

Sidoqoftë, me qenëse ne nuk mund të dëshirojmë në rast se ajo nuk është dëshirë apo vullnet i Zotit, a mund të konsiderohet kjo arritje në klonim si pjesë e dëshirës hyjnore për t’ia mundësuar njerëzimit edhe një rast për përgatitje morale dhe pjekuri? Siç duket Kur’ani sugjeron se ndarja e embrionit është pikërisht ajo mundësi për pjekurinë tonë të plotë si anëtarë të bashkësisë globale nën Zotin. Por, facomeqësisht, nga përvoja me shumë zbulime të tjera “shkencore”, jemi dëshmitarë se të njëjtat mbase më së paku shfrytëzohen për të mirën e njerëzimit. Nga gjithë kjo shihet qartë se klonimi nuk është vetëm problem fetar, por një problem ekzistencial i vetë njeriut, sepse rregullë e përhershme është se dhulmi (dhuna) është i papranuar nga Zoti. Ndërsa e gjithë kjo mund ta përmbledhet me fjalët hyjnore: “Thuaj: ‘Atë e di vetëm All-llahu...’” (el-Mulk 26).