Qėllimi i Islamit
Qėllimi i parimeve dhe mėsimeve kur'anore ėshtė qė t'i kalitė njerėzit shpirtėrisht dhe moralisht, pėr tė arritur lumturinė nė kėtė botė dhe nė botėn tjetėr. Parimet islame mjaftojnė pėr tė pėrmbushur kėrkesat e njerėzve nė ēdo vend. Ato janė tė pėrjetshme, tė pandryshueshme.
All-llahu xh.sh. nė Kur'an na bėn me dije:
"Me tė vėrtetė e vetmja fe e pranueshme te All-llahu ėshtė Islami"
Parimet themelore islame
Parimet themelore islame pėrmbajnė:
Besimin
Ibadetin (adhurimin) dhe
Moralin
I. BESIMI
Shpirti ynė, sikurse edhe trupi, ka nevojė pėr ushqim. Ushqimi mė i rėndėsishėm i shpirtit ėshtė besimi.
Njeriu qė beson forcohet moralisht dhe ngrihet shpirtėrisht. Ai e ka tė zhvilluar ndjenjėn e pėrgjegjėsisė, sjelljet e tij pėrmirėsohen vazhdimisht dhe arrin pjekurinė personale.
Dy shtyllat kryesore tė fesė Islame janė:
All-llahu ėshtė Njė dhe nuk ka zot tjetėr pėrveē Tij.
Muhammedi ėshtė I Dėrguari i All-llahut.
All-llahu (xh.sh.)
Besimi nė All-llahun Njė paraqet kushtin themelor tė Fesė Islame.
All-llahu xh.sh. nuk i pėrngjan asnjė krijese. Ai ėshtė i Pėjetshėm. Nuk ka asnjė tė metė. Ėshtė i Plotfuqishėm, i Gjithėdijshėm dhe i Kudopranishėm. Ai dėgjon dhe sheh ēdo gjė.
Pejgamberėt
Pejgamberėt ia transmetojnė porositė hyjnore gjithė njerėzisė. Ata janė njerėz tė zgjedhur dhe e meritojnė kėtė mision. Muhammedi alejhisselam ėshtė pejgamberii fundit. Ai ėshtė i dėrguar pėr mbarė njerėzinė. Ka qenė i karaktershėm dhe me virtyte tė larta. Ėshtė njė shembull i pėrkryer pėr tė gjithė njerėzit.
Kushtet e besimit islam
Kushtet e besimit islam (shartet e imanit) janė gjashtė. Ato janė:
Besimi nė All-llahun Njė.
Besimi nė melekėt (engjėjt) e Zotit.
Besimi nė librat e shenjtė (kitabet).
Besimi nė pejgamberėt e Zotit.
Besimi nė Ditėn e Gjykimit.
Besimi mė kaderin e Zotit se ēdo gjė, e mirė apo e keqe, vjen prej All-llahut xh.sh.
II. IBADETI (adhurimi)
Ibadeti bėhet nė shenjė njohjeje, respekti dhe falėnderimi ndja Krijuesit pėr tė gjitha begatitė qė na i ka dhuruar. Duke iu falur e lutur All-llahut xh.sh., ne i ēojmė nė vend urdhėrat e Tij dhe duam tė fitojmė dashurinė e Tij.
Ibadeti bėhet me qėllim qė besimtari tė ndiejė afrinė e All-llahut xh.sh. dhe tė mbrohet nga mėkatet.
All-llahu xh.sh. duhet lutur nė pajtim me urdhrat e Tij dhe hadithet e Pejgamberit a.s.
Ibadeti na e pastron shpirtin, na i largon pasionet e shfrenuara dhe flak devijimet morale qė na largojnė nga dashuria e Zotit.
All-llahu xh.sh . nė jė ajet kur'anor na rekomandon:
"O njerėz! Adhurojeni Zotin tuaj, i Cili ju krijoi juve dhe ata qė ishin para jush, ashtu qė tė jeni tė devotshėm (tė shpėtuar)".
Ibadetet (adhurimet) kryesore nė islam
Namazi
Ky ibadet (adhurim) kryhet pesė herė nė ditė, nė kohė tė caktuar. Por ka edhe ibadete tjera, pėrveē atyre ditore, siē janė namazi i xhumasė dhe namazi i bajrameve, qė falen me imam dhe konsiderohen festa tė muslimanėve.
Namazi ėshtė shembulli mė i mirė se si duhet t'i nėnshtrohemi All-llahut xh.sh. dhe si duhet ta adhurojmė Atė.
Gjatė faljes sė namazit, besimtari shijon kėnaqėsinė e pranisė sė Zotit xh.sh., pėr njė ēast i largon shqetėsimet e kėsaj bote dhe ndjen njė lehtėsim shpirtėror. Para se tė hyjmė nė namaz duhet tė marrim abdest dhe tė gjejmė njė vend tė pastėr pėr t' falė.
namazi i fton besimtarėt qė tė kultivojnė ndjenjėn e pėrgjegjėsisė dhe formimin e njė shprehie tė mirė pėr tė kaluar kohėn nė ibadet. po ashtu e pastron shpirtin nga tė gjitha mendimet (refleksionet) e kėqija dhe e kalit karakterin e njeriut.
All-llahu xh.sh. nė Kur'anin a.sh. na vė nė dije:
"Kryeje namazin! Me tė vėrtetė namazi tė pengon nga amoraliteti dhe ēdo gjė e keqe".
Xhamia si dhe mesxhidi janė vende nė tė cilat falen muslimanėt. Aty besimtarėt i marrin mėsimet e fesė dhe kėshillat edukative tė moralit islam.
Ezani ėshtė thirrje qė paralajmėron besimtarėt pėr kohėn e namazit. Shumica e xhamive kanė nga njė minare, tė ngritur pranė xhamive, prej ku thirret ezani me zė tė lartė. Ky ėshtė zakon (synnet) qė daton qė nga ditėt e para tė Islamit.
Nė namazet qė falen me xhemat prin imami. namazet ditore mund tė falen edhe vetmas, me pėrjashtim tė namazit tė xhumasė dhe namazeve tė bajrameve.
Nė Islam, ndėrmjet All-llahut xh.sh. dhe besimtarit nuk ka ndėrmjetės. Besimtarėt, si lutjet po ashtu edhe dėshirat e tyre, ia drejtojnė drejtpėrdrejt All-llahut xh.sh.
Gjatė faljes me xhematė, imami qėndron para tyre, kurse xhemati radhiten pas tij nė safa. Vendi ku qėndron imami quhet "mihrab", kurse vendi nga e cili mbahet ligjėratat (vazet) quhet "qursi". Nė anėn e majtė tė mihrabit ėshtė njė vend i ngritur, prej ku mbahet hudbeja e xhumasė dhe e bajrameve, dhe quhet "munber".
Agjėrimi
Agjėrimi ėshtė ibadet qė konsiston me privimin nga tė gjitha ngrėniet, pijet dhe marrėshėnia intime qė nga agimi e deri nė tė perėnduar tė diellit, gjatė tėrė muajit tė Ramazanit, sipas kalendarit lunar.
Agjėrimi i forcon besimtarėt qė tė mund t'u sundojnė punėve tė kėqija dhe t'i mposhtin veset.
"O ju qė besuat, agjėrimi u ėshtė bėrė obligim sikurve ishte obligim edhe i atyre qė ishin para jush, kėshtu qė tė bėheni tė devotshėm".
Agjėrimi e pastron shpirtin dhe e zhvillon ndjenjėn e dashurisė. Ai gjithashtu ėshtė i dobishėm pėr shėndetin e njeriut, gjė qė ėshtė vėrtetuar edhe nga vetė mjekėsia bashkėkohore.
Muhammedi a.s. gjithashtu e pohon kėtė realitet:
"Agjėroni (nė daēi) tė jeni tė shėndoshė".
Zekati
Me kėtė praktikė tė dhėnies nga tė mirat materiale qė na i ka falė Zoti, ngarkohen besimtarėt e pasur qė nga pasuria e tyre t'u ndajnė tė varfėrve pėr ēdo vit nga 2,5%. Kjo ėshtė njė ndihmė solide pėr tė zbutur gjendjen sociale tė nevojtarėve. Zekati nuk e pakėson pasurinė e askujt, por e pengon keqpėrdorimin e saj, ndikon nė lindjen e simpatisė midis njerėzve dhe pengon armiqėsinė qė mund tė sjellė pasuria.
Haxhxhi
Sipas normave kur'anore, me kėtė obligim fetar ngarkohen muslimanėt e pasur.
Muslimani ėshtė i detyruar qė njė herė gjatė jetės sė vet ta vizitojė Mekėn, qytetin e shenjtė ku gjendet Ka'beja, Shtėpia e Zotit (Bejtull-llahu).
Besimtarėt, pa marė parasysh cilės shtresė shoqėrore i takojnė, vishen me ihrame tė bardha pėr tė kryer shartet e haxhxhit. veshja e kėtillė na pėrkujton Ditėn e Gjykimit, kur askush nuk do tė ketė asgjė materiale pėr tė dhėnė llogari para All-llahut xh.sh.
Vizita vendeve tė shenjta besimtarėve u sjell kėnaqėsi mahnitėse shpirtėrore, ndikon pėr ta shtuar dashurinė dhe besnikėrinė ndaj parimeve tė dhenjta islame. Haxhxhi, qė i bashkon besimtarėt, pa dallim race e gjuhe, ka karakter tė njė kongresi ndėrkombėtar.
Sikurse ibadetet e tjera, edhe haxhxhi pra synon pastrimin shpirtėror tė njeriut, synon ta pasrtojė nga mėkatet, ta forcojė karakterin e tij individual dhe tė sigurojė paqen dhe stabilitetin e mbarė shoqėrisė.
III. MORALI
Morali ėshtė njė koncept tė cilin Islami i kushton rėndėsi tė veēantė.
Muhammedi a.s. na kėshillon:
"Jam dėrguar pėr tė pėrsosur moralin ( e njerėzve)".
Vlefta e njeriut ēmohet sipas morali tė tij. E kanė pyetur Pejgamberin e Zotit xh.sh.: "Cilėt janė tė zgjedhurit e All-llahut xh.sh.?"
Ai ėshtė pėrgjigjur:
"Ata qė kanė karakter dhe sjellje (ahlak) mė tė mirė."
Dashuria dhe merhameti
Humanizmi ėshtė dashuria ndaj tė tjerėve dhe veēori e karakterit tė mirė. Muslimani i vėrtetė doemos duhet ta ketė tė zhvilluar ndjenjėn e dashurisė ndaj njerėzve.
"Kurrsesi nuk do tė jeni besimtarė derisa nuk e doni njėri-tjetrin" - thotė Pejgamberi ynė.
Ai po ashtu thotė se njerėzit qė bėjnė merhamet, pėrfitojnė nga mėshira e Zotit xh.sh.
Sipas Islamit, kėto ndjenja fisnike duhet kultivuar jo vetėm ndaj njerėzve, por edhe ndaj tė gjitha krijesave. Pejgamberi i All-llahut xh.sh. na ka paralajmėruar:
"Me tė vėrtetė ėshtė dėnuar njė grua pėr shkak tė njė maceje e cila ngordhi ngase gruaja e kishte lėnė pa ngrėnė. Por ėshtė falė njė grua e cila kaloi pranė njė qeni qė lehte i cili nga etja ishte duke ngordhur. Gruaja i dha ujė dhe, pėr kėtė gjest, iu falėn mėkatet".
Butėsia
Muslimanėt e vėrtetė janė dashamirės, tė mėshirshėm dhe tolerantė.
All-llahu xh.sh. njerėzit e tillė i cilėson si vijon:
"...dhe qė e frenojnė mllefin, qė u falin (tė keqen) njerėzve, e All-llahu i do bamirėsit".
Ndershmėria
Ndershmėria qėndron nė krye tė rregullave morale.
All-llahu xh.sh. na urdhėron:
"Ti (Muhammed) pėrqėndrohu vendosmėrisht ashtu si je urdhėruar".
Drejtėsia dhe respektimi i tė drejatve tė njeriut
Drejtėsia dhe respektimi i tė drejtave tė njeriut janė parime themelore tė Fesė Islame.
Allahu i Mdhėrueshėm na kėshillon:
"... dhe jini tė drejtė! All-llahu njėmend i do tė drejtėt".
Nė vitin 632, Muhammedi a.s. mbajti hutben e tij tė njohur (Hutbeja e lamtumirės) para mė se njėqind mijė muslimanėve. Ai u tregoi tė pranishmėve se pėrfundimisht tė gjithė njerėzit tashmė kishin tė drejta tė barabarta dhe se jeta e tyre, pasuria e tyre dhe nderi i tyre ishin tė pacenueshme...
"Nuk ėshtė musliman i mirė ai qė nuk e do pėr tjetrin atė qė e do pėr vete".
Gruaja dhe fėmija nė islam
Tė sillesh butėsisht ndaj tė vegjėlve, t'i respektosh pleqtė si dhe mirėsjellja ndaj grave janė parime themelore tė Islamit.
Muhammedi a.s. thotė:
"Ai i vili bėn mėshirė ndaj fėmijėve dhe nuk i respekton pleqtė nuk ėshtė i radhėve tona".
Nė njė hadith tjetėr thuhet:
"Mirėsia juaj, mirėsia juaj ėshtė te gratė tuaja".
Puna
Puna ėshtė urdhėr i All-llahut xh.sh.. Ėshtė farz. Pėrtacia ėshtė ves qė nuk pėrkon aspak me mirėsjelljen islame.
Nė Kur'anin a.sh, thuhet:
"... dhe mos lė mangu atė qė tė takon nga kjo botė".
Muhammedi a.s. na kėshillon:
"Mė i miri prej jush ėshtė ai i cili nuk e lė botėn tjetėr pėr kėtė botė, dhe as kėtė botė pėr botėn tjetėr... Muslimani i mirė punon pėr tė dy botėrat njėsoj dhe nuk u bėhet barrė njerėzve tjerė".
Pastėrtia
Pastėrtia shpirtėrore dhe pastėrtia trupore janė tipare themelore qė duhet t'i ketė ēdo besimtar.
All-llahu i Lartmadhėruar thotė:
"All-llahu me tė vėrtetė i do ata qė pendohen dhe ata qė pastrohen".
Ja edhe disa hadithe qė flasin pėr rėndėsinė e pastėrtisė:
"Pastėrtia ėshtė pjesė e besimit".
"Pastėrtia ėshtė gjysma e imanit".
"Pastroni rrethin tuaj jetėsor".
Burimi i lumturisė
Burimi i lumturisė mund tė pėmblidhet nė dy shtylla kryesore:
T'u nėnshtrohesh urdhrave tė All-llahut xh.sh.
Tė sillesh butėsisht ndaj tė gjitha krijesave.
Musliman i vėrtetė ėshtė ai qė i zbaton postulatet universale qė u pėrmendėn mė kėtė faqe.
Kjo ėshtė rruga e sigurt e lumturisė nė kėtė botė dhe garanci e lumturisė sė pėrjetshme nė botėn tjetėr.
